تعریف دعوی تصرف عدوانی:

تصرف عدوانی یعنی ؛شخصی مال غیرمنقولی را از تصرف ، متصرف ( متصرف الزاما مالک مال نیست بلکه میتواند شخصی باشد کهمال سال ها در تصرف و استیلای او بوده است) به زور و بنحوه عدوان خارج و به تصرف و استیلای خویش دراورد.

قانونگذار تصرف عدوانی را در ماده 158 قانون آیین دادرسی مدنی چنین تعریف کرده است  : «دعوای تصرف عدوانی حقوقی عبارتاست از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعادهٔ تصرف خود رانسبت به آن مال درخواست می‌نماید.

انواع دعوی تصرف عدوانی:

دعوای تصرف عدوانی به دو صورت حقوقی و کیفری قابل طرح است که ارکان اساسی هر یک به شرح زیر می باشد.

ارکان اساسی دعوی تصرف عدوانی حقوقی:

۱–سابقه تصرفات خواهان : خواهان دعوی تصرف عدوانی باید اثبات نماید که مال قبل از اینکه به تصرف خوانده در بیاید ، در تصرف مالکانه او بوده و بر آن استیلا ید داشته است ، مدت زمان لازم برای سبق تصرف به نظر عرف محول گردیده است. تصرف متصرف سابق درصورتی مورد حمایت است که اقدامات او عرفا مصداق تصرف باشد، یعنی تصرفی مستمر، مستقر و علنی باشد. بنابراین ، تصرفات منقطع ، غیرقابل رویت یا مورد تردید و ابهام ، تصرف عرفی محسوب نشده و نمی توان در خصوص ان دعوی تصرف عدوانی مطرح کرد.

۲–عدم سبق تصرف خوانده ( لحوق تصرف خوانده):  تصرفات خوانده باید لاحق بر تصرفات خواهان باشد یعنی تصرفاتش بعد از تصرفات خواهان باشد به زبان ساده تر ، مال ابتدا در ید و تصرف خواهان بوده و بعد به تصرف خوانده درامده باشد .بنابراین یکی از شرایط دعوی تصرف عدوانی این است که خوانده با لحوق تصرف عدوانی خود، مال مورد دعوی را از تصرف متصرف سابق خارج کرده و بر آن مستولی شده باشد. حتی اگر خوانده ، مدعی مالکیت باشد ، نمی تواند ملک را بدون طرح دعوی حقوقی و به نحو عدوان از تصرف متصرف خارج نماید و اگر چنین کند ، عمل او مشمول عنوان تصرف عدوانی خواهد بود. 

۳–عدوانی بودن تصرف خوانده: مال باید بدون رضایت متصرف سابق و با زور و عدوان به تصرف خوانده درآمده باشد.

۴–غیرمنقول بودن مال مورد تصرف: با توجه به اینکه دعوی تصرف عدوانی یکی از دعاوی سه گانه تصرفات بوده و دعاوی تصرفات صرفا در خصوص  اموال غیرمنقول قابل طرح می باشد، دعوی تصرف عدوانی در اموال منقول مصداق نداشته و تنها در اموال غیرمنقول از قبیل خانه، زمین،اپارتمان متصور است .

ارکان اساسی دعوی تصرف عدوانی کیفری:

تصرف عدوانی کیفری عبارت است از اخراج مال غیر منقول بدون رضایت مالک یا اجازه از طرف مالک توسط دیگری با علم به موضوع واز روی عمد. جرم تصرف عدوانی از جمله جرایم علیه اموال و مالکیت است که موضوع آن مال غیر منقول متعلق به دیگری است. قانونگذاردر ماده 690 قانون مجازات اسلامی جرم تصرف عدوانی را پیش بینی نموده و بیان می دارد در صورت اجتماع عناصر سه–گانه جرم ، مرتکب به مجازات یک ماه تا یکسال حبس محکوم می شود.

۱–عنصر قانونی جرم تصرف عدوانی: بر اساس اصل قانونی بودن جرم و مجازات ، تنها فعل و ترک فعلی جرم محسوب میشود که درقانون مجازات اسلامی تعریف و برای آن مجازات تعیین گردد. مواد ۶۹۰ تا ۶۹۳ قانون مجازات اسلامی عنصر قانونی برای جرم انگاری تصرف عدوانی می باشد.

۲–عنصر مادی جرم تصرف عدوانی: عنصر مادی همان رفتارهایی است که توسط قانون گذار جرم انگاری شده است ، طبق ماده ۶۹۰قانون مجازات اسلامی عنصر مادی جرم تصرف عدوانی استیلا و تصرف مال دیگری به زور و عدوان است.

۳–عنصر روانی جرم تصرف عدوانی: عنصر روانی یعنی داشتن سونیت در ارتکاب جرم توسط مجرم . در جرم تصرف عدوانی ، مجرم بایدبه قصد استفاده غیر مجاز و به نیت اضرار به غیر را مال را به تصرف خود دراورد، بنابراین اگر شخصی به تصور اینکه تصرفاتش ، مشروع و مالکانه است اقدام به تصرف مال غیرمنقول نماید ،با توجه به فقدان عنصر روانی ، جرم قابل اثبات نیست.

تفاوت تصرف عدوانی حقوقی و کیفری:

تصرف عدوانی در مال مشاع:

بنا بر ماده 167 قانون آئین دادرسی مدنی ( در صورتی که دو یا چند نفر مال غیرمنقولی را به طور مشترک در تصرف داشته یا استفاده می کردند و بعضی از آنان مانع تصرف و یا استفاده و یا مزاحم استفاده بعضی دیگر شود حسب مورد در حکم تصرف عدوانی یامزاحمت یا ممانعت از حق محسوب می شود) بنابراین تصرف عدوانی در مال مشاع نیز پیش بینی شده است و برای تحقق آن ، نیاز به وجود ارکان پیش گفته یعنی سبق تصرفات خواهان و لحوق تصرفات خوانده ( سابقه تصرف خواهان و عدم تصرف سابق خوانده) وعدوانی بودن تصرفات خوانده است.

مقایسه دعوی تصرف عدوانی و دعوی خلع ید:

مبنای دعوی تصرف عدوانی، حمایت از تصرفات متصرف سابق و مبنای دعوی خلع ید حمایت از مالکیت است. به عبارت دیگر در تصرف عدوانی به دنبال حمایت از تصرف متصرف سابق هستیم و این مسئله که آیا متصرف سابق ، مالک بوده است یا خیر ، برای ما مهم نیست اما در خلع ید به دنبال حمایت از مالک هستیم و می خواهیم غاصب را از ملک او اخراج کنیم و داشتن یا نداشتن سبق تصرفات مالک برای ما اهمیتی ندارد. در دعوی خلع ید ارائه سند رسمی مالکیت الزامی است .این سند رسمی مالکیت اعم است از سند ثبتی یا دادنامه ای که دادگاه مبنی بر اثبات مالکیت صادر کرده است. اما در دعوی تصرف عدوانی سند مالکیت صرفا اماره ای بر سبق تصرفات است.

اجرای حکم مبنی بر رفع تصرف عدوانی:

اجرای این حکم فوری است یعنی قبل از قطعیت یافتن قابل اجرا می باشد. وفق ماده 175 قانون آیین دادرسی مدنی در صورتی که رای صادره مبنی بر رفع تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق باشد، بلافاصله به دستور مرجع صادر کننده ، توسط اجرای دادگاه یا ضابطین دادگستری اجرا خواهد شد و درخواست تجدیدنظر مانع اجرا نمی باشد. در صورت فسخ رای در مرحله تجدیدنظر ، اقدامات اجرائی به دستور دادگاه اجراکننده حکم به حالت قبل از اجرا اعاده می شود و در صورتیکه محکوم به عین معین بوده و استرداد ان ممکن نباشد ، مثل یا قیمت آن وصول و تادیه خواهد شد.

اجرای حکم نسبت به ابنیه و اشجار:

بعد از یک ماه از تاریخ اجرای حکم در خصوص رفع تصرف ، حکم نسبت به ابنیه ای که متصرف عدوانی احداث کرده و یا اشجاری که او غرس کرده ، قابل اجراست. بدین نحو که تا یک ماه از تاریخ اجرای حکم ، به متصرف مهلت داده می شود تا مالکیت خود بر مال متنازع فیه را از طریق دعوی اثبات مالکیت به اثبات رساند . در صورت طرح دعوی اثبات مالکیت از سوی متصرف در مهلت مقرر ، تا روشن شدن نتیجه قطعی آن دعوی ، ابنیه و اشجار در زمین باقی می ماند.اما چنانچه متصرف در مهلت فوق مبادرت به طرح دعوی اثبات مالکیت ننماید ابنیه و اشجار تخریب و قطع می گردد ، حتی اگر حکم به قطعیت نرسیده و در مرحله تجدیدنظرخواهی باشد.

اجرای حکم نسبت به اموال و تاسیسات متصرف عدوانی:

تاسیسات و اموالی که متصرف در ملک وارد کرده است ، فورا و قبل از قطعیت حکم قابل برچیده شدن می باشد ، درست است که برای قلع ابنیه و قطع اشجار تا یک ماه از زمان اجرای حکم صبر می کنیم و در صورت عدم طرح دعوی مالکیت ، نسبت به قلع و قمع اشجار و ابنیه اقدام می نماییم اما اجرای حکم نسبت به اموال متصرف عدوانی و تاسیساتی که بدون خرابی ، قابل جا به جایی باشند ، فورا و هم زمان با اخراج متصرف به عمل می آید.

اجرای حکم نسبت به معدوم کردن زراعت:

در این خصوص قانون سکوت کرده است ولی با توجه به اینکه اجرای حکم رفع تصرف عدوانی به طور فوریت و بدون قطعیت یافتن ، یک امر استثنایی و برخلاف اصل است که مورد تصریح قانونگذار قرار گرفته است اما در موارد تردید امکان تفسیر موسع آن نبوده و باید به اصل رجوع کنیم. اصل مبتنی بر لزوم قطعیت رای برای اجرا شدن آن است. لذا اجرای رای در این موارد منوط به قطعیت رای می باشد. در خصوص طریقه اجرای رای در معدوم نمودن زراعت باید توجه داشت که اگر موقع برداشت محصول رسیده باشد : متصرف عدوانی باید فورا محصول را برداشت کند زیرا محصول طبق ماده 33 قانون مدنی متعلق به اوست اما در صورت مطالبه خواهان باید اجرت المثل زمین را به او بدهد. اما اگر موقع برداشت محصول نرسیده باشد : ممکن است یکی از اتفاقات زیر رخ ذهد:

1-یا طرفین با یکدیگر توافق نمایند که زمین تا موقع برداشت محصول در اختیار متصرف عدوانی قرار گیرد یا زمین و محصول در اختیار محکوم له قرار گیرد و قیمت آن را با توافق پرداخت کند. 2- یا آنکه محکوم له می تواند تقاضای معدوم کردن زراعت را بکند.

تکلیف اجرت المثل ایام تصرف :

اگر خواهان تقاضای اجرت المثل ایام تصرف متصرف عدوانی را نیز داشته باشد ، دادگاه نسبت به اجرت المثل ایام تصرف نیز ، از زمان شروع تصرف تا زمان خاتمه تصرف اقدام به تصمیم گیری و صدور حکم می نماید. اجرای حکم در این خصوص نیز نیازمند قطعیت است.